Lichaamsgerichte therapie: Waarom veiligheid voelen de basis is van herstel

Veel mensen die psychologische hulp zoeken, hebben al lange tijd geprobeerd grip te krijgen op hun klachten. Ze hebben uitvoerig gesproken over hun ervaringen, over wat hen gevormd heeft, en vaak hebben ze een scherp inzicht ontwikkeld in de patronen die hen belemmeren. Toch merken zij dat er weinig verandert in hoe ze zich voelen. Hun lichaam blijft gespannen, hun nachtrust verstoord, hun alertheid verhoogd. Alsof hun verstand heeft geleerd dat het gevaar voorbij is, terwijl hun lichaam dat nog steeds niet gelooft. Dit is geen gebrek aan motivatie, geen mislukking van therapie, maar het gevolg van hoe ons zenuwstelsel werkt. Veiligheid is namelijk geen gedachte, maar een diep lichamelijke ervaring. Zolang een lichaam niet kan ontspannen en voelen dat het veilig is, kan er geen duurzame verandering ontstaan.

Wat wetenschap ons leert over het lichaam bij stress en trauma

In de afgelopen decennia heeft onderzoek op het gebied van trauma, stress en neurobiologie duidelijk gemaakt dat het brein niet eenduidig te beïnvloeden is via het denkende vermogen alleen. Het rationele brein is lang gezien als de plek waar heling plaatsvindt: als we maar begrijpen wat er mis is gegaan, als we maar inzicht hebben in onze overtuigingen, dan zouden de klachten moeten afnemen. Maar veel klachten vinden hun oorsprong niet in het denken, maar in beschermingsreacties die diep in het zenuwstelsel zijn verankerd. Onderzoekers zoals psychiater Bessel van der Kolk beschrijven hoe traumatische en langdurig stressvolle ervaringen worden opgeslagen in het lichaam: in spierspanning, ademhaling, reflexen en automatische reacties. Ons autonome zenuwstelsel maakt constant een inschatting van veiligheid of dreiging, en dat gebeurt sneller dan ons bewustzijn kan volgen. Het brein kan wel zeggen dat het voorbij is, maar het lichaam beslist of het echt zo voelt.

Overleven als beschermingsmechanisme — en hoe dat blijft hangen

Wanneer mensen in hun jeugd, binnen relaties of door schokkende gebeurtenissen te veel hebben moeten doorstaan, ontwikkelt hun zenuwstelsel overlevingsstrategieën die ongelooflijk effectief zijn geweest in het beschermen. Hyperalertheid, controle, dissociatie, vermijding, supersnel aanpassen aan anderen – het zijn intelligente, waardevolle manieren geweest om grenzen te handhaven waar die niet gerespecteerd werden. Maar hetzelfde systeem dat ooit beschermd heeft, kan later een belemmering worden. Het lichaam raakt zó gewend aan spanning, dat ontspanning als bedreigend wordt ervaren. Het zenuwstelsel blijft functioneren alsof gevaar elk moment kan terugkeren. En zolang dat zo is, heeft het geen enkele prioriteit om te leren of te veranderen. Het wil vooral overleven.

Polyvagaal Theorie: Waarom praten vastloopt wanneer het zenuwstelsel in alarm blijft

Dat is de reden dat praten soms vastloopt. Inzichten kunnen overvloedig aanwezig zijn, maar het lichaam houdt vast aan wat het kent. Overleven is immers belangrijker dan verwerking. Een lichaam dat in een staat van dreiging verkeert – vaak zonder dat mensen dat zelf doorhebben – kan niet tot rust komen, niet diep voelen, niet verbinden met anderen, en geen nieuwe ervaringen integreren. De polyvagaaltheorie van neurobioloog Stephen Porges laat zien dat onze toegang tot contact, creativiteit, openheid en flexibiliteit volledig afhankelijk is van de staat waarin het zenuwstelsel verkeert. Pas wanneer het lichaam voelt dat het veilig genoeg is, gaan hogere hersenfuncties weer open en wordt herstel mogelijk.

Veiligheid moet ervaren worden — niet besproken

Het herstellen van veiligheid in het lichaam is geen cognitieve taak. Het vraagt lichaamsgerichte ervaringen waarin het zenuwstelsel stap voor stap leert dat het nu anders is. Dit kan beginnen met aandacht voor ademhaling, bewustwording van lichamelijke signalen, bewegingstherapie of het oefenen met nabijheid en afstand in een veilige therapeutische relatie. Kleine momenten van regulatie – een langere uitademing, een spier die even mag ontspannen, een gesprek waarin je niet hoeft te vluchten of te verharden – vormen nieuwe neurologische ervaringen. Herhaling van zulke momenten zorgt ervoor dat het lichaam een nieuwe waarheid kan gaan erkennen: ik ben nu wel veilig.

De helende kracht van een veilige therapeutische relatie

Veiligheid leer je dus niet uit een boek, en niet via overtuiging, maar via het lichaam. Het ontstaat in een omgeving waarin spanning mag bestaan zonder dat er gevaar dreigt, waarin iemand geraakt mag worden zonder opnieuw beschadigd te raken, waarin grenzen worden gevoeld én gerespecteerd. De therapeutische relatie kan hierin van onschatbare waarde zijn: zij kan een nieuwe ervaring van menselijke nabijheid bieden, waarin het lichaam voorzichtig kan ontspannen en vertrouwen kan groeien. Niet in één keer, maar in talloze kleine verschuivingen.

Wanneer het lichaam veilig durft te zijn in het heden, komt het verleden tot rust

Psychologische zorg die alleen met het hoofd werkt, kan belangrijke inzichten geven, maar komt tekort wanneer het lichaam nog leeft onder de wetten van vroegere dreiging. Lichaamsgericht werken betekent erkennen dat het brein geen losstaand orgaan is, maar onderdeel van een levend lichaam dat bescherming en verbinding nodig heeft voordat het zich kan openen voor verandering. Echte heling vindt plaats wanneer het denken en voelen weer synchroon lopen. Wanneer bevindingen van het verstand langzaam dalen in de diepte van het lichaam. Wanneer een mens niet alleen weet dat het voorbij is, maar dat diep vanbinnen ook kan ervaren.

Herstel begint daarom niet alleen met uitleg, maar met veiligheid.
Niet alleen met begrijpen, maar met belichamen.
En niet met grote stappen, maar met kleine ervaringen die het lichaam leren dat het leven weer geleefd mag worden.

Herken jij jezelf in dit verhaal? Neem gerust contact op met Psychologenpraktijk BrainNetwork voor meer informatie of een gesprek met een van onze psychologen. Samen kijken we wat jij nodig hebt.

In onze Blog over psychologie vind je meer artikelen over diverse klachten en behandelingen